viernes, 13 de agosto de 2021

Mapuce Cijkatukantun :: Paynemal Weyxa ñi Nvxam

Tvfaci nvxam pegey Mapuce Cijkatukantun pigeci cijka, wigkazvgun mew "Lecturas Araucanas" pigelu.

Tvfa nvxamentukey Weyxañamku ñi fotvm, Paynemal Weyxa pigelu. 1830 xipantu cey 1840 xipantu cey Weyxañamku werkvgey ñi apvmafiel kiñe nalvn zvgu wixapvrampelu epu fvxa logko.

 Fotografía y dibujos de Claude Joseph | Museo Histórico Nacional


Wewpin Weyxañamku egu Fenansio Koñwepag


Weyxañamku: werkvgen, kvmelay ñvwagen kvxalgepeyvm logko, feymew may werkvgen. Fanten mew ñvwagey tañi vbmen. Kvmelay may feyci zvgu, feymew may: amuge, pigen. Iñce may ta femgelan, ayvlafin ñvwa zvgu, feymew may: eymi amuge, pigen. Kvmey ta kvmelen, kvme ban ta kvmey. Kvmelen mew mapu kvmelen mew ta ce, feymew ta bay ta peñi kvme rvgalgey, kvme pvnotugey wibi kaweju mew. Bay ta peñi kvme rugalgey, bay ta fotvm kvme rvgalgey, genon mew cem zvgu. Femgeci may bakeyiñ kvmelka tvfa tañi mapu mew iñce. Iñce ayvlafiñ ñvwa zvgu, ayvlafiñ may tañi kvxaltugeaqel tañi peñi. Iñce may kvme rukatun mew, kvme kureyewvn mew mvlen tvfa mew iñce. Fey may ajkvpe tañi pu vbmen. Feymew may: pvrakawejuge, pigen. Ajkvpe tvfaci zvgu tañi pu vbmen. Fey tvfaci nvxam entupuge. Ajkvle ajkvay tañi pu vbmen. Tvfa mew may mvlen iñce, gelay zvgu. Feymew may: amuge, pigen. Kvme umawtun kvmey. Feymew may werkvgen. Afpe ñi zvgu ñi pu vbmen. Kvmelay ta nien may ta lefkaweju zvgu, cumgeci rume kvme wenxu tañi gvnapeyvm. Afelfipe tañi zvgu. Feymew may werkvgen. Kvme felen fey may ta kvmey. Iñce may ta tvfa mew nieken gijatun, kamarikun. Feyci zvgu ta nieken tañi mapu mew, gijañmawvn ta gvnecen mew. Feymew may feyci zvgu ajkvpe. Iñce may ayvlafiñ ñvwa zvgu. Feley may tañi waria, tañi faldifiano, rupay xipantu, gvnetukawejken tañi waria mew. Feyci zvgu kimpe, feyci nvxam ajkvpe tañi pu vbmen, feyci zvgu elelmefige, pigen, feymew pvrakawejun faci antv may. Ajkvmvn pu logko, fentenci pu vbmen! Gvnaytuñmawyiñ tamvn fotvm pu vbmen. Ajkvmñamoci tañi zvgu ñi pvrakawejyekeel. Iñce ñi mapu mew nielan cem zvgu. Akuy ta intendente tañi Faldifia, fey may pvrakawejumakefiñ, niekenon mew cem zvgu feymew peken tañi waria mew. Re feyci zvgu mvten nien. Feymew may kvmey kvmelen. Feyci zvgu nien iñce, kvme femnien ñi peñi, ñi fotvm. Nienon mew cem zvgu iñce ta tvfa ñi mapu mew, fvcay may tañi mansun, waxoy tañi mvta, fvcay tañi ofisa, waxoy tañi mvta tañi kvmelen mew, tañi niekenon mew cem zvgu. Femgeci may ta felen. Fey kimpe ñi pu vbmen. Iñce may tvfa mew cem zvgu rume niekelan, anvlmapu zvgu nien. Nieken may xawvn zvgu. Feyci zvgu mew elenew ñi laku, nieken may tvfaci zvgu, feymew may gijatuken gvnecen mew, ñi elelgen zvgu, feyci zvgu inatunieken. Feyci zvgu may kimpe, ñi felen ci zvgu. Feyci zvgu may pvrakawejuge Weyxañamku, pigen. Feymew pvrakawejun, gvnaytuñmawvn taiñ logko.

Fenansio Koñwepag: iñce may ta kizu ijulafuyiñ ñi femtuel tañi pewence. Mvtewe pofogey tañi pewence. Feymew may wixamelfiñ feyci zvgu, femgeci zvgu mew ta kewakeyu, ñi femtuetew tañi pewence, bagvmvñmaqenew tañi koha. Xewa mew may rumey tayu zvgu, femgeci may tvfeyci zvgu. Iñce may wvne ijulafuyiñ, kizu may ñi pofogen mew, fey mew may niekeyu zvgu, iñce kam tañi ijunofiel kam iñce. Feymew may niekefun feyci zvgu. Feymew kam cem piafun? Gvnaytuenew tañi wiji vbmen. Fewla may afay ci zvgu, pile may tañi pewence. Kvmey may tañi feypietew tañi wiji vbmen, kvmey may tañi gvnaytuñmaetew tañi peñi, tañi fentenci tañi kapitan. Kvme niepe ñi peñi ñi kapitan ñi pietew, ñi wiji vbmen fey pienew, feymew kam cem piafun? Feyvrke may!, pian facantv. Femgeci may niekefun kvxal zvgu, niekefun magiñ zvgu, femgeci may kvxal niekefuy tañi koha, feymew kam cupiafun gvnaytuetew tañi wiji vbmen? Pilafun felen tañi mapu mew. Feyvrke may!, pian facantv, aftuay tañi lef kaweju, waxotuay tañi rvgi, cogvmtuan tañi kvxal zvgu, aftuay ta tvfeyci zvgu. Ñi pepeyvm ta kvme kaweju tañi pewence, feymew ta yemen tapayu kurv kaweju, yemen ta kurv ayvs kaweju, feymew ta pvragey xapi kolv kaweju, tañi fempeyvm tañi pewence. Kasoafiñ may tañi pu vbmen, kvmey may ta kvme umawtun. Apvmtuan tañi zvgu, ñi gvnaytuetew ñi wiji vbmen. Facantv may pvrakawejurkeymi Weyxañamku, kasoyaqeymi facantv, wixapvramwelayan tañi zvgu.

Feymew amuy Weyxañamku pewence mew. Puwi Linkobew mew, Vgkogeyew mapu. Ka amurkey kasike mew, Cokori, mvley Puelmañ, Mojfvñkew, Cakayal. Fey mew ka wewpipuy.

Weyxañamku: pvrakawejun may pu vbmen. Eymi may pvrakawejuge, pienew ñi pu logko, feymew may pvrakawejun. Fewla may ninkuy tamvn rvpv, pegewelay tamvn rvpv. Svjo tañi rvpv fey mvten ta mvley, gvrv tañi rvpv ta mvley. Rupan ta mapu mew tañi anvlepeyvm tañi pu vbmen, fewla gewelay, weñagkvn gewey tamvn mapu. Feymew may kvpan. Afeluwvn, pijefuli, cumafun kam? Zoy gelay kimlu fij zvgu mew wixawlu, ñi pigen mew. Pvrakawejun may, pewence ajkvñmayaqenew tañi zvgu, ñi pin mew ta pvrakawejun. Tvfaci zvgu may yege, ñi pigen mew kvpan may. Vbmen afpe tañi zvgu, tañi pigen mew feymew may kvpan iñ gvnaytuwvn. Kvmelay kvxalgen koha, kvmey ta kvmelen feymew ta kvpan. Zoy kvmelen fey kvmey may tañi pewence kvmelepe, tañi pin mew feymew may pvrakawejun. Aftuay tvfaci zvgu, feyci zvgu mew may pvrakawejuken. Feymew may: fey tvfaci zvgu elelmefige tañi wayzvf vbmen, ñi pigen mew pvrakawejun may. Pu logko facantv ajkvmvn tvfaci zvgu tañi pvrakawejun may. Gvnaytuñmawyiñ tamvn focvm, tamvn logko. Kvxalgen fey ta kvmelay, weza zvgu tvfey, kvme ta iñmupenoyvm, feymew may ta kvpan. Kvmeletuaymvn, kvmelkaletuaymvn, kvzawaymvn, kvme kureyewaymvn, yvltuaymvn (yajtuaymvn), kvme kureyewtuaymvn, gijanzvgulayaymvn, rvf kvme fvkewaymvn, feymew xogtuay mapu. Rvkvlayaymvn tamvn zeya, kvmelka eluwaymvn. Kvmey ta kvmelen, kvmelkaleaymvn, yvltuay mapu, gewenole cem zvgu. Feyci may ta cegetuaymvn pu vbmen. Aftuay kvxalgen tamvn kapitan, tamvn peñi, tamvn maje, kvme gvnaytuwtumvn, feymew kvpan. Ñi pepeyvm kvme kaweju feymew may kvpan. Pu vbmen cogvmfici tañi kvxal zvgu, pin may kvpan. Yewengey hamuhtun cegetuay tañi pu vbmen, tañi pin mew kvpan. Afpay zvgu facantv, gewekenope cem zvgu. Feyci zvgu elelmefici, pin may kvpan, yeñmayaqenew tvfaci zvgu, pin kvpan. Fewla may yemvn tvfaci zvgu, pofogen mew koha feymew xewagetuymvn pu vbmen. Feymew may: kvme kvzawtuaymvn, pin may kvpan. Feyci may cegetuaymvn, kvmelkaletuaymvn. Iñce ñi mapu mew kvme kvzawken, kvzawkey tañi koha, kvme gvlamtuken tañi koha, genoaqel ta cem zvgu, weñenoaqel ta kiñe koha, kvme ta serfituy ta koha, feymew ta cegekey ta ce. Feyci nvxam elelmefici, pin kvpan. Gvnaytuwmvn yom kvxalgekilpe ta focvm, fentenci ce. Kom kvmelemvn.

Cokori: feyvrke may! Kvmey may tañi pietew, gvnaytuñmaetew tañi koha, gvnaytuñmaetew tañi fotvm, tañi kvmeke kapitan, tañi maje, tañi peñi tañi gvnaytuñmaetew. Feymew kam cem piafun? Facantv may ajkvn, ajkvy tañi kom tañi fentenci ce. Kvmey gvnaytuwvn pu vbmen, facantv may ayvwvn, fey mew kam kvmelay kam piafun? Ajkvan tvfaci zvgu, feymew kam cupiafun gvnaytuetew gulu vbmen? Xvyvwvn ñi fey pietew. Fanten mew niekefun feyci zvgu tañi bagvmvñmagen mew ñi fentenci ce, feymew may jazkvfun, feymew may, wvñoay tañi pvnon kaweju, pifun. Fewla gelayay. Fewla may kvme feletuan, nielayan cem zvgu, kvme umawtuan, kvmey may tañi fey pietew tañi gulu vbmen. Mvley may coyke tañi mogepeyvm, mvley may kumxv feymew mogen, buan feymew mogen, rvgatufin mara feymew mogen, gvrv mew mogen, gvjiw mew mogen, femgeci ta mogen. Weza zvgu taci kvxal zvgu, feymew kam kvmelay ñi pietew ñi gulu vbmen, piafun kam? Facantv may ajkvn, kimi tañi pu koha, ajkvy tañi pu kapitan, ajkvy fey tvfaci zvgu. Facantv may kimvn may Weyxañamku, ñi gvnaytukefin pvrakawejuymi. Feymew kam weluzvgu piafun, gvnaytuñmafin tañi kure, gvnaytuñmafin tañi ñawe. Fanten mew may felen, gepenofum zvgu, femketuel may tañi koha, feymew may mvley gvxam. Koha may niekerkey zvgu, femgeci may xewagen, koha ñi kintuel zvgu femgeci may xanaley ñi fentenci ce.

Afpuy.

 

 ++++

Afmatufali may tvfaci nvxam, niey fvxa kimvn wewpin entukelu taiñ gvnezuamfiel mapuzvgun. Ka fey pegey cumgeci pu kuyfike ce azvmkey tañi politika, ka fey ñi kvme felen, ñi kvme gvlmtuam, kakewmeci kimvn ta kom pu ce ñi kimeltuam

No hay comentarios:

Publicar un comentario