viernes, 18 de diciembre de 2020

Kaxvlaf ñi nvxamkan (1901-1903)

 Kaxvlaf, ka pigey Juan Castro ñi wigka vy, mvlefuy afkelu mari ayja siqlo Puelmapu mu, fey mew wirigefuy ñi nvxamkan petu xawvluwkeygu Lehmann-Nitsche egu. Tvfa newe azvmkelafi mapuzvgun, ñi ajkvtun mvten pepi wirintukumekey fijke gvxamkan ta gvlvmkefi, feymu kiñeke hemvl kagey tvfaci wirin mu, ñi kvme azvmgeam may. Fey kay Kaxvlaf mvte feypiyekey: "piam" ka "feymew", femgey may ñi kaxvzvgugeyvm ñi ina wirintukuetew mu.


 

Kaxvlaf, epu mari epu antv kvla kvyen mu reqle xipantu konci mari ayja siqlo

 

Kaxvlaf ñi pvci tukulpan zvgu: KIÑE

Cewkefilu pigefuy ñi caw em, ñi ñuke Rayipi, ñi laku yem Cewkewal, ñi cezki yem Jienkew, ñi cucu yem kimpalafiñ. Ñi caw em wijice yem vrke, ñi ñuke mansanace yem.

Feymew ñi caw em xemvrkey wijimapu, xemvrkey Makincewa. Feymew xemlu ñi caw, ñii caw yem, feymew konvrkey mansanace mew. Fey mew kuregerpukey. Femgeci feymvn pifuy ñi caw em. Feymew iñce pvñeñvrke Sañibewfv. Feymew kimkonpan. Feymew iñce kimpan ñi gvxamkafel ñi caw em.

Femgey ci konpan tvfaci mansana mapu mew. Pifuy ñi gvxamkan ñi caw em. Feymew ga xemvn iñce. Feymew ixokom cumgeci iñ xemvñmuetew ñi caw em. Feymew iñce ta inan. Epugefuy ñi epu wvnen peñi. Feymew kvlagey ñi lamgen.. Feymew ga ixokom kimkonpan. Pvciwenxugen. Feymew ga kake xipantu ga xemkonvn. Feymew ga femgeci ga xemvmmoyiñ. Pikeeyiñmew ga iñ caw em. Femgeci xemvn ga iñce Sañibewfv. Feymew ga pvcvwenxugen.

Feymew ga, feypi ga ñi caw em, xipatuayiñ may, pigey ñi caw em xipatuayiñ ga wiji mapu pi ga feyci, iñce ta zoy pvcv fvtagen, iñce ta feyci.

Feymew ga xipapatuyiñ ga nieyiñ ga ufisa, nieyiñ waka, nieyiñ awka, feymew ga akutuyiñ ta Limay. Iñce ta feyci newe kimlan ta iñce ta feyci. Feymew ga akulu iñciñ ina fvta bewfv, iñce petu kim weyeblan rume. Feymew ga akulu ga iñciñ wvnen gijatupayiñ ga ina bewfv, gijatupay ga ñi caw em. Femgeci ga femkey ta ce pifuy ga ñi caw em. Feymew ga wvne holarpayiñ mew ga tvfeyci Limay fvta bewfv. Kiñeke ga wiñomeyiñmew ga iñ caw. Iñce ga feyci petu pvcvkan ga. Ñi peñi ga kim weyebi, feymew ga kom horpayiñ ga.


Kaxvlaf ñi pvci tukulpan zvgu: EPU

Akulu ga iñciñ feymew ga cayno mvleparkey ga Foyel egvn ga Inakayal cayno ga mvleparkeygu ga ponwi farko. Feymew ga ka pepatufiiñ egu ga feyengu, feymew ga zomo yem ga ka inageme ka kvpalgeygvn ga ka pvramgepay ga tvfeyci karku mew, femgeci kvpalgeyiñ ga feyci. Ixo femgeci kvpalgey ga Foyel em ga Inakayal. Ixo fey ga iñ kvparkeyael ga Wenosayre.

Wenusay ga yeyael ga eymvn, feymew ixokom pvresentawpealu ta eymvn, pigey ga Foyel em ga feyci.

Femgeci kvpalgeyiñ feyci ga feyci antv mvten kvpay ga tvfeyci farku. Feymew ga kvpalu ga iñciñ ixo apoleyiñ ga iñciñ ga kvpaleyiñ, feymew ga kvpalu ga iñciñ.

Feyci antv mvten ga konpayiñ ga fvta bafkeh mu. Feymew ga iñciñ gvxamkalekeyiñ ga Foyel egvn cumafuyiñ kam. Ixo cayno ga rvgeyetueyiñmew ga wigka. Pikey ga ñi gvxamkan egu. Sayweke, piam, mvlepuy ta Wenosay pikey ga ñi gvxamkan egu. Femgeci kvpalgeyiñ ga feyci, feymew ga kvla antv, kvla puh kvpayiñ ga, ga feyci akuyiñ ga Wenosayre ga. Akulel ga iñciñ liwen ga akuyiñ ga Wenosayre, feymew ga ixokom yegeyiñ ga kuartel mew re weceke enxu, entugeyiñ ga feyci. Foyel egu Inakayal nelgepaygu ga feyci re weceke wenxu ga ixo kizu entugey. Femgeci femgeyiñ ga feyci puwvlel ga iñciñ kuartel mew, ixokom feyti ga geyiñ ga kayu xipantu ga soltaw mew.

Ixo femgeci femyiñ ga ce yem. Feymew ga iñciñ ixokom soltawelgepayiñ ga feyci.

Femgeci kvpalgey ga feyci. Mari pura xipantu mew, femgeci femkiyawi ga ce yem ga feyci, ixokom ce yem ga akulgey. Femgeci femgen ga iñce, feymew ga kayu xiapntu mvlen ga soltaw mu ixo femgeci akulgen ga iñce ga.


Epew gvrv lafaxa yegu

Feymew, piam, feypiwigu: kuzeayu?, piwigu, piam, gvrv yegu lafaxa. Epuwe kuzeayu, piwigu, piam, lafaxa yegu gvrv.

Feymew, piam, inkatuan ñi pu we ahay, pi, piam, lafaxa. Iñce kay inkatuan, pi, piam, gvrv.

Feymew, piam, xawigvn, piam. Cem kuzen mew wvne kuzeayu?, pigey, piam, gvrv.

Feymew, piam, feypi, piam, gvrv, cem kuzen mu rume kuzeayu, pi, piam, gvrv. Kizu piaymi, pigey, piam, lafaxa.

Feymu, piam, pijmatun mu kuzeayu, pi, piam, lafaxa. Feymu, piam, eymi ta wewvrkeyam, pigey, piam, lafaxa. Iñce mvcay mvten rvgkvtuaymi, pigey, piam, lafaxa.

Feymu, piam, ciwaltuy, piam, lafaxa. Feymu, piam, ramtugey, cem ta kuzeayu?, pigey, piam, weza wikvru wvn gvrv, pigey, piam.

Piam, feypi, piam: cem rume ta kuzeayu, pi, piam, gvrv.. Feymu, piam, feypi, piam, lafaxa: iñce ta kuzelaymi, cem rume ta kuzelaymi, pi, piam, lafaxa.

Feymu, piam, feypi, piam, gvrv: Iñce ta kuzean tañi sijan kaweju, pi, piam, gvrv. Feymu, piam, kuzeayu, pi, piam, lafaxa. Feymu, piam: kompañ!. Feypi, piam, ñi kompañ lafaxa, kuzeaymvn ta kvmeke wesakelu, iñciñ ta wewlayaeyiñmu, iñciñ mvcay mvten ta wewafiñ, wesake gvrv.

Feymu, piam, ramtugey: kom peymi mi inkayael, pigey, piam, lafaxa. Feymu, piam, feypi, piam, lafaxa: ().

Feymu, piam, kuzeygu, piam. Feymu, piam, wewgey, piam, gvrv. Feymu, piam, wewel gvrv, feymu, piam, ramtugey, piam, lafaxa: ka cem kuzen mu.? Feymu piam, kizu pialu ta eymi, pigey, piam. Feymu, piam, wvle ka kuzeayu, pi, piam, gvrv.

Feymu, piam, ka xawigvn umaiñ mew. Feymu may xawigvn, piam. Ka kuzeayu may, pigey, piam, lafaxa. Feymu, piam, kizu pikayaymmi, pi, piam, lafaxa. Cem kuzen mu?, pi, piam, lafaxa. Feymu, piam, kawej kuzen mew kuzeayu. Feymu, piam, Ya!, pi, piam, lafaxa. Feymu, piam, cem kawej mu kuzeaymi, pigey, piam, gvrv. Feymu piam, niey lafxa karv, kizu ñi lafxa karv. Feymew kuseyan, pi, piam, gvrv. Feymu, piam, ramtugey, piam, lafaxa: eymi cem kawej mu kuseaymi?, pigey, piam, lafaxa. Feymu piam, feypi, piam: kisu ñi lafxa svsey, kisu ñi lafxa svsey mu kuzean, pi, piam, lafaxa. Feymu, piam, feypigey, piam, lafaxa: kawej kuzen mew, feymu ke ta wewlayaen, pigey, piam, lafaxa. Feymu, piam, iñce kay ta wewlayaen rume, pigey, piam, gvrv. Eymi ta wewafen mvten ahay, weza gvrv, eymi ta gvrv kuzefe, pigey, piam, gvrv. Feymu, piam, feypi, piam, gvrv: eymi ta wewgefe mvten ahay lafaxa, pigey, piam, lafaxa. Feymu piam, amuygu. Amuygu, piam. Amulu egu ramtugey, piam, lafaxa. Cumte kuara kuzeayu?, pigey, piam, lafaxa. Feymu piam, feypi, piam, lafaxa: meli kuara kuzeayu, pi, piam, lafaxa. Feymu, piam, puwigu ñi mesil mu. Feymu piam, kuzeygu. Tvfa mew may elkvnuayu tayu rag, ixokom elayu tayu rag, pigey, piam, gvrv. Eymi ta gvrv kuzefe pigey, piam, gvrv. Feymu piam, feypi. Feymu, piam, amuygu. Feymu piam, kiñe kuara amulu gvrv, cew kvpay ñi lafaxa?, pi, piam, gvrv. Feymu, piam, nvtvmnvtvmpuy, piam, lafaxa. Feymu piam, feypi, piam, lafaxa. Tvafa tañi mvlepan ahay gvrv, pigey, piam, gvrv. Feymu piam, ka kuara, piam, rumey. Feymu, piam, rumelu ka nvtvmpuy, piam, gvrv. Feymu, piam, cew kvpaymi ahay lafaxa, pigey, piam. Feymew, piam, lafaxa ka kuara nvtvmpuy, piam, lafaxa. Tvfa ka ñi kvpan weza gvrv, pi, piam. Feymu piam, ka amuy, ka wimanakvmi ñi kaweju. Feymew piam, ka puwi, piam, ka kuara, ka nvtvmpuy, piam. Cew kvpaymi ahay lafaxa, ka nvtvmpuy, piam, gvrv. Feymu piam, ka kuara, piam, nvtvmpuy lafaxa, tvfa tañi kvpan weza gvrv, pi, piam, lafaxa. Feymu piam, ka amuy, piam, gvrv. Ka epe puwi, piam, ñi tokil mu ka nvtvmnvtvmtupuy, piam, gvrv. Feymu piam, feypi, piam, gvrv: cew ci kvpay weza lafaxa?, pi, piam, gvrv. Feymu, piam, tvfa mew mvxvmafiñ, pi, piam, gvrv. Feymu piam, epe puwlu ñi tokil mu nvtvmpuy, piam, gvrv. Cew kvpaymi ahay lafaxa, pigey, piam, lafaxa. Feymu piam, ka nvtvmpuy, piam, epe puwlu ñi tokil mu, tvfa tañi kvpan weza gvrv, pipuy, piam. Feymu, piam, gvrv ka wimanakvmi ñi kaweju gvrv. Feymu, piam, lafaxa wvne nvtvmpuy ñi tokil mu. Cew kvpaymi ahay gvrv, pipuy, piam, lafaxa, puwi, piam, ñi tokil mu lafaxa.

Feymu, piam, wewgey, piam, gvrv.


Epew xewa zewv yegu

Feymew piam, kvzawkvley xewa. Feymew piam, mvley, piam, zewv. Feymew piam, feypigey: cumal ga am wecozvkefimi ta wigka ruka?, pigey, piam, zewv. Feymew piam: cumal kam ta wecosvkefeymi ta wigka ruka? Feymu, piam, feypi, piam, zewv: ñarki tañi bagvmkeetew mu. Feymu may ta wecosvkefiñ ta wigka ruka. Feymew piam, pigey, piam: tañi bagvmkeetew mu ñarki, pi, piam, zewv. Feymew piam, pigey, piam: mamvj may tañi mvxogkakey, feymu ta bagvmkefiñ ta zewv, pi, piam, ñarki. Feymu piam, pigey, piam, mamvj: cumal kam ta mvxogkakefimi ta ñarki ahay mamvj?, pigey, piam, mamvj. Feymu piam, feypi mamvj: kvxal may tañi vyvmkeetew mew. Feymew may ta mvxogkefiñ, pi, piam, mamvj. Feymu piam, feypigey, piam, kvxal: cumael vyvmkefimi ta mamvj?, pigey, piam, kvxal. Feymu, piam, feypi, piam, kvxal: ko may ta cogvmkeetew. Feymew may ta cogvm kefiñ ta kvxal, pi, piam, ko. Feymu, piam, feypi, piam: mansun may mansun, waka, kaweju, ufisa, ixokom may tañi pvtokokeetew mu. Feymew may ta cogvmkefiñ. Feymu piam: cumael kamta pvtokokefimi am?, pigey, piam, mansun. Feymu piam, feypi, piam, mansun: kuciju may tañi kaxvkeetew mu. Feymu may pvtokokefiñ ta ko, pi, piam, mansun. Feymu piam: cumael kamta kaxvkakefimi ta mansun?, pigey, piam, kuciju. Feymu, piam, feypi, piam, kuciju: antv may tañi alinkeetew mew. Feymu mat ta kaxvkakefiñ mansun, pi, piam, kuciju. Feymu piam: cumael kam kaxvkakefimi? Feymu, piam, feypi, piam, kuciju: jimen ta apvmkeetew mew. Feymew mat ta kaxvkakefiñ ta mansun. Feymu piam, feypigey, piam, jimen: cumael kam ta apvmkefimi ta kucijo?, pigey, piam, jimen. Feymu, piam, feypi, piam, jimen: antv may tañi alinkeetew mew. Feymew may ta apvmkefiñ ta kuciju, pi, piam, jimen. Feymew piam, feypigey, piam, antv: cumael kamta alinkefimi ta jimen?, pigey, piam, antv. Feymu, piam, feypi, piam, antv: xomv may tañi tapaken mew. Feymew may ta alinkefiñ ta jimen, xomv may tañi tapakeetew mew may alinkefiñ, pi, piam, antv. Feymu piam: cumael kamta tapakefimi ta antv? Feymu piam, feypi, piam, xomv: kvrvf may tañi yekeetew mew. Feymu may tapakefiñ, pi, piam, xomv. Kvrvf may tañi yeetew mu. Feymew may ta tapakefiñ antv. Feymu piam, feypigey, piam, kvrvf: cumael kam?, tañi mawvnken mew, feymew may ta yekefiñ, pi, piam, kvrvf. Feymu, piam, feypi, piam, mawvh. Cumael kam mawvhkeymi. Feymu, piam, feypi, piam, mawvn: gvnecen ta gvneetew mu. Feymu may ta mawvhken. Iñce may kizu gvnewlan. Gvnecen tañi gvneel may ta mawvhkey, kvrvfkey, pirenkey, xomv ta xipakey. Fey may ta gvneel ta gvnecen, ixokom tañi gvneel. Iñciñ may ta kizu gvnewlayiñ. Mvley may taiñ gvnepeetew iñciñ

 

Malvestiti, Marisa (2012): "Mongeleluchi zungu : los textos araucanos documentados por RobertLehmann-Nitsche"


 

No hay comentarios:

Publicar un comentario